Ορθόδοξη Ησυχαστική Παράδοση και οι Ανατολικές Θρησκείες (Γιόγκα). Ομοιότητες και διαφορές
Λεωνίδας Κατσίρας, Σχολικός σύμβουλος Κλ. ΠΕ13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η
Γιόγκα, η οποία στην πατρίδα της, τις Ινδίες, πρέπει να οδηγεί τους
ανθρώπους στο μυστικό βίωμα, στους ανθρώπους της Δύσεως προσφέρεται ως
«βοήθεια», αλλά κατά τρόπον ουσιώδη διάφορο εκείνου που διδάσκεται στις
Ινδίες. Ιστορικά είναι γενικευμένο έθιμο στους πολιτισμούς της Ανατολής ή
στα σαμανικά έθιμα των πολιτισμών των Ινδιών. Είναι προσδιορισμός του
μυστικού δεσμού του Ινδού με την ύψιστη υπερβατική πραγματικότητα, δηλ.
ως μέθοδος ασκητική τεχνική, αλλά και ως μέθοδος διαλογισμού.
Στην Ινδία υπάρχουν πολλά είδη Γιόγκα, στην Ευρώπη, όμως, μόνον μερικά προβάλλονται, τα οποία οδηγούν τον άνθρωπο της Δύσεως σ' ένα επικίνδυνο μονοπάτι και ο οποίος δύσκολα μπορεί να καταλάβει τη διαφορά της άσκησης από το θρησκευτικό βίωμα το οποίο τον εγκλωβίζει.
Ο
Ευρωπαίος πρέπει να γνωρίζει ότι εκείνο που προβάλλεται ως Γιόγκα στη
Δύση, δεν είναι απλές σωματικές ασκήσεις, δεν είναι γυμναστική και σπορ,
δεν είναι μία οδός προς απόκτηση ικανότητος παραγωγής, χαλάρωσης,
ησυχίας, ηρεμίας και ανόδου των πνευματικών δυνάμεων. Είναι μία μέθοδος
μόνον και μόνον για Ινδούς. Στις γραμμές που ακολουθούν, θα
προσπαθήσουμε να δείξουμε την σχέση, την ομοιότητα, αν υπάρχει, αλλά
και τις διαφορές μεταξύ της Yoga και του Ορθόδοξου Ησυχασμού. Τι
προσπαθεί να επιτύχει ο ένας και τι ο άλλος. Ποιος ο σκοπός αυτης της
μυστικής ένωσης του ανθρώπου στη Γιόγκα και τον Ησυχασμό στην Ορθόδοξη
θρησκεία και θα καταδειχθεί η στρατηγική και των δύο, τι επιδιώκει η μία
και τι η άλλη.
Τι είναι Γιόγκα; Από που ξεκίνησε; Τι πραγματεύεται και ποια τέλος πάντων τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της;
Εύλογα ερωτήματα για κάθε έξυπνο ερευνητή. Κατ’ αρχήν ας ξεκινήσουμε
από την σημασία της λέξεως «Γιόγκα». Οι ρίζες της ξεκινούν βαθιά στις
αρχαίες ιερές γραφές των Ινδών, γραμμένες στη «Σανσκριτική», την απόκρυφη γλώσσα που γνώριζαν μονάχα οι ιερείς, οι νεοφώτιστοι και οι ανώτερες Κάστες.
Η
λέξη «Γιόγκα» έχει σανσκριτική ρίζα και προέρχεται από την λέξη
«Γιόγκα», που σημαίνει «ενώνω», «συνδέω», «ζεύω». Συμπεραίνουμε, λοιπόν,
ότι «Γιόγκα» είναι το μέσον που συνδέει, ενώνει ή ζεύει δύο
πράγματα μαζί. Είναι ο σύνδεσμος της Ατομικής Ψυχής με την Παγκόσμια
Ψυχή, η Ένωση του ανθρωπίνου Πνεύματος με τον Θεό. Η Γιόγκα
διδάσκει, πως κάθε άνθρωπος, ακόμα και ο απλός οικογενειάρχης, μπορεί να
φθάσει σε προχωρημένα πνευματικά στάδια, αν ζει σωστά κι αν παράλληλα
μελετάει και εφαρμόζει επίμονα τους τρόπους που οδηγούν σ' αυτό το
αποτέλεσμα.
Πριν
προχωρήσουμε, όμως, στην ανάλυση της έννοιας Γιόγκα, παρατηρούμε ότι η
Ινδική Φιλοσοφία πέρασε από τρία στάδια2 και η Γιόγκα είναι τόσο παλιά,
όσο και αυτή η Ινδία. Και πέρασε για πολλές χιλιετηρίδες από στόμα σε
στόμα, αλλά κυρίως όπως περιέχεται στις Σανσκριτικές γραφές των Pishis
και των Σοφών, που πλούτισαν την ζωή και τον πολιτισμό της Ινδίας κι
ολόκληρου του κόσμου.3
Οι Πηγές της διδασκαλίας της Γιόγκα είναι οι εξής: οι Βέδες, τα Ουπανισάντ (λογοτεχνικά ιερά ή απόκρυφα κείμενα) και η Μπαγκαβάτ Γκιτά, που σχεδόν σε κάθε κεφάλαιό της περιέχει οδηγίες για την Γιόγκα. Ένας Ινδός Σοφός με το όνομα Πατάντζαλι, γνωστός ως «πατέρας» της Γιόγκα, συγκέντρωσε τα παλαιά γραπτά και μ’ αυτά σχημάτισε τους «Αφορισμούς της Γιόγκα»
(Yoga Sutras). Οι αφορισμοί αυτοί είναι προτάσεις μεστές σε νόημα
γραμμένες και συνταγμένες έτσι, ώστε να δίνουν τις αρχές της ειδικής
φιλοσοφίας -στην περίπτωση αυτή της φιλοσοφίας της Γιόγκα. Το Γιογκικό
ιδεώδες θα μπορούσε να ορισθεί σαν το να έχει κανείς γερό σώμα, με την
καθοδήγηση ενός αναπτυγμένου νου και μια δυναμική θέληση ζωντανεμένη
από τα υψηλότερα ιδανικά. Η Γιόγκα, όμως, απευθύνεται σε κάθε τύπο
ανθρώπου, διότι οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί, γι’ αυτό και
αναπτύχθηκαν διάφορες σχολές, έτσι ώστε όλοι οι άνθρωποι να βρουν αυτό
που τους ταιριάζει.
Όλες όμως οι μορφές της Γιόγκα έχουν ένα κοινό σκοπό, που είναι η Προσωπική Βελτίωση (self improvement) και η Ανακάλυψη του Εγώ (self realization).6 Ο Πατάντζαλι περιγράφει τα οκτώ στάδια δια των οποίων ο εκτελών την Yoga θα επιτύχει το σκοπό του.7
Φιλοσοφία της Γιόγκα
Ο Πατάντζαλι
(Pantanjali), «Ο πατέρας της Γιόγκα» έδωσε την φιλοσοφία της Γιόγκα
μέσα από τους αφορισμούς και από αυτό αντλεί τα πιστεύω της και η
σημερινή Γιογκική Φιλοσοφία. Πολλές ερμηνείες γίνονται δεκτές, όλες
βασίζονται στους Αφορισμούς της Γιόγκα του Πατάντζαλι.
Ολόκληρη η διδασκαλία της Γιόγκα μας δίνεται στους Δέκα Κανόνες
Συμπεριφοράς, σανσκριτικά «Γιάμας» (Yamas) και τους Δέκα Κανόνες
Ελέγχου, σανσκριτικά «Νιγιάμας» (Niyamas), οι οποίοι είναι οι εξής.8 Να
μην βλάπτεις τον άλλο, Αλήθεια και διορατικότητα για όλα, Τιμιότητα και
σεβασμός της Περιουσίας άλλου, Τήρηση Κανόνων Εγκράτειας και Αγνότητας,
Εφαρμογή της Συγνώμης, Ανοχής ή Κατανόησης, Υπομονή, Καρτερία και
Υπακοή, Συμπόνια και Συμπάθεια, Ειλικρίνειασοβαρή προσπάθεια, Σωστός
έλεγχος διατροφής σε ποιότητα και ποσότητα, Εφαρμογή Υγιεινής και
Καθαριότητας, φυσικής και διανοητικής, ενώ οι Δέκα Νιγιάμας αναφέρονται
στα εξής: Μετάνοια και τιμωρία για κάθε σφάλμα, Δεκτικότητα και
ολιγάρκεια, Πίστη, Ευσπλαχνία και εχεμύθεια, Σεβασμός για κάθε τι ιερό
και λατρεία θεού, Μελέτη των Γραφών, Ταπεινοφροσύνη και Απλότητα,
Ανάπτυξη διανοητικών ικανοτήτων και πνευματικών αναζητήσεων,
Προσευχή-διαλογισμός, Αλτρουιστικές Πράξεις. Αυτά εν ολίγοις όσον αφορά
την Γιόγκα. Ας δούμε, όμως και τον ορθόδοξο ησυχασμό.
Στις
μέρες μας, πολλοί είναι εκείνοι που κάνουν λόγο για τον Ορθόδοξο
Ησυχασμό, παρουσιάζοντάς τον ως τον «αντίστοιχο» της γιόγκα στην
Ορθόδοξη Εκκλησία, μαρτυρώντας μ’ αυτόν τον τρόπο την άγνοια και την
σύγχυσή τους. Πιστεύουμε πως κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος έχει, ίσως,
κάποια στιγμή προβληματιστεί για τις διαφορές αυτών των δύο. Βλέποντας
έναν σύγχρονο ασκητή της Ερήμου κι έναν γκουρού, δεν είναι πάντα ευνόητο
σ όλους το τι τους κάνει να διαφέρουν πέραν της εξωτερικής τους
περιβολής. Και όμως διαφέρουν. Και διαφέρουν τόσο εσωτερικά, όσο και
εξωτερικά, και οι διαφορές τους έγκεινται τόσον στην φιλοσοφία και στο
σκοπό, όσο και σ' αυτές τις τεχνικές μεθόδους.
Περιεκτικότερα θα λέγαμε ότι οι διαφορές τους ακούνε στο όνομα Ιησούς Χριστός,
που στους Ανατολίτες είναι άγνωστος. Ας αναλύσουμε όμως πρώτα, πριν
πάμε να δούμε τις διαφορές τους, τι είναι Ορθόδοξος Ησυχασμός, ποια τα
βασικά χαρακτηριστικά του και ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που κάνουν
τις μεγάλες διαφορές τους.
Ορισμός και Στοιχεία του Ορθόδοξου Ησυχασμού.
Ο
Ορθόδοξος Ησυχασμός, όπως σήμερα τον καταλαβαίνουμε, είναι προέκταση
και συνέχεια του αρχικού μοναχισμού, αφού ο μοναχισμός των πρώτων αιώνων
ήταν ουσιαστικό ησυχασμός και αργότερα πήρε την σημερινή του μορφή.
Λέγοντας Ησυχασμό, εννοούμε τον συγκεκριμένο εκείνο τρόπο ασκήσεως που
επέλεξαν κάποιοι μοναχοί, ώστε να πραγματώσουν την προσωπική τους ένωση
με τον Θεό στην ησυχία και την μόνωση, με βάση την αδιάλειπτη προσευχή. Η
αρχή του ησυχασμού είναι ευαγγελική. Οι ησυχαστές έχουν ως σκοπό να
καθαρίσουν την καρδιά τους, προκειμένου να δουν τον Θεό, σύμφωνα με τον
έκτο (6ο) Μακαρισμό: «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν
όψονται» (Ματθ. 5, 8). Στην προσπάθεια τους αυτή συν τω χρόνω, εισήλθε
κάποια μέθοδος προσευχής επιβοηθητική στην επίτευξη του τελικού σκοπού
9: η νοερά, η καρδιακή προσευχή και βαστώντας λίγο την αναπνοή τους,10
λέγουν εκείνο το «Κύριε Ιησού, Υιέ του Θεού ελέησόν με».
Οι
ησυχαστές πατέρες, επειδή ακριβώς αντιλαμβάνονται την αξία, τόσο της
αδιάλειπτης προσευχής, σύμφωνα προς το «αδιαλείπτως προσεύχεσθαι» (Θεσ.
Α’ 5,17), όσο και της νοεράς προσευχής, προσπαθούν συνεχώς «λένε» την
ευχή «το εν τη καρδία λαλούμενον, την μονολόγιστον προσευχήν Κύριε
Ιησού, Υιέ Θεού ελέησόν με» ,11 Ακριβώς, όλη αυτή η προσπάθειά τους,
εννοείται, βέβαια, γι’ αυτούς, με την βοήθεια του Θεού, συνεχώς να
προσεύχονται καρδιακά, έχοντας δηλαδή το νου τους στην καρδιά τους
καθαρά, αποκλείοντας καθαρά, δηλαδή αποκλείοντας την είσοδο
οποιουδήποτε λογισμού στην καρδιά, σε συνδυασμό με την συγκεκριμένη
μέθοδο, τεχνική που ανεπτύχθη, ώστε τελικά να αξιωθούν της θέας του
άκτιστου φωτός και της ενώσεως με τον Χριστό. Παρερμηνεύθηκε και
θεωρήθηκε αντίστοιχη της γιόγκα, που η λέξη καθ’ εαυτή σημαίνει «άσκηση,
γυμνάσια και κυρίως ζεύξη»12, αλλά είναι κι η ονομασία συγκεκριμένης
ινδουϊστικής φιλοσοφίας με δικό της φιλοσοφικό σύστημα και σκέψη,
«διαγράφει τον τρόπον, τους κανόνας της ασκήσεως, τα στάδια και τους
σταθμούς της πορείας του ανθρώπου προς την λύτρωσιν» 13.Η Γιόγκα
αποτελεί το «θεωρητικόν υπόβαθρον της ψυχοσωματικής ασκήσεως»14, δεν
σημαίνει ιδιαιτέραν τινά απολυτρωτικήν θεωρίαν, αλλά μέσον προς
λύτρωσιν, σύνολον πρακτικών μεθόδων προς πραγμάτωσιν της λυτρούσης
γνώσεως. Είναι αυτονόητο ότι η γιόγκα, όπως κι αν την καταλαβαίνουμε
όντας γέννημαθρέμμα του Ινδουισμού, της θρησκείας των Ινδών».
Διδασκαλία της Yoga
Για
τον Ινδουισμό, η ιστορία του κόσμου είναι κυκλική. Υφίσταται μία
αδιάκοπη ανακύκλωση των κόσμων, ενώ το σύμπαν είναι αιώνιο. Η υψίστη
αρχή είναι το Brahman, το απόλυτο, που είναι απρόσωπο,
κείται πέρα κάθε ορισμού, ωστόσο περικλείει και διαποτίζει τα πάντα.
Παρά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες σχολές, όλες, όμως,
έχουν ένα κοινό τόπο, την έννοια της λυτρώσεως του ανθρώπου από τις
αδιάκοπες μετενσαρκώσεις που συνεπάγεται τελικά την συνάντηση με το
Υπερβατικό, το Θείο.15 Για να επιτευχθεί αυτό , περνάει από ορισμένους
«δρόμους» διαφορετικούς από Σχολή σε Σχολή που για τον Ορθόδοξο
Ινδουισμό είναι η πιστή εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς τους Θεούς,
ιδιαίτερα με τις θυσίες.
Πρακτική της Yoga
Ως Γιόγκα, βασικά χαρακτηρίζονται διάφορες κατευθύνσεις, που έχουν καθοριστεί μέσα στον Ινδουισμό, προκειμένου να επιτευχθεί η λύτρωση του ανθρώπου και η ένωσή του με το Απόλυτο Ένα, το ΒΡΑΗΜΑΝ.
Παρόλο
που η πρακτική της γιόγκα διδάσκεται σε σειρά και μάλιστα σε μακριά
σειρά μαθημάτων και υπάρχουν πολλές παραλλαγές γι’ αυτήν και στον τρόπο
που διδάσκεται, τα συνηθέστερα στάδια των μεθόδων αυτών είναι οκτώ (8)
στάδια,16 τα οποία αναφέρθηκαν πιο πάνω, όπως και οι Αφορισμοί του
Πατάντζαλι εξηγούν τις οκτώ (8) βαθμίδες της Γιόγκα.17 Γνωστό εξάλλου
είναι και το αρχαίο ελληνικό ρητό «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Γι’ αυτό
το πρώτο καθήκον μας, είναι να φέρουμε τους εαυτούς μας στο μάξι μουμ
της καλής φυσικής μας κατάστασης. Ως Γιόγκα, βασικά χαρακτηρίζονται οι
κατευθύνσεις για την λύτρωση, για την ένωση με το απόλυτο ένα. Ο γιόγκι,
αυτό που «κάνει» γιόγκα, πιστεύει και επιθυμεί μέσω της γιόγκα να
πραγματοποιήσει την ένωσή του με την υπερβατική πραγματικότητα και έτσι
να λυτρωθεί. Προκειμένου να επιτύχει την απόλυτη περισυλλογή, έχει
ανάγκη από την καθοδήγηση ενός διδασκάλου, ενός γκουρού Γκουρού σημαίνει
αυτός που διαλύει το σκοτάδι.